Havdyret akkar vantar ei kjend ordsoga. Ordet finst ikkje i gamalnorsk, og sjølve ljodbyggnaden kann ikkje knytast til annan ordskap - korkje i norsk eller germansk. Ein hev freista knyta ordet til akka 'drita' (soleis Grunnmanuset, Nynorskordboka og Bokmålsordboka), eit ord som er umskipa av latin cacare 'ha avføring'. Fylgjer me denne utgreidingi, tyder akkar 'dritaren'. Dette er ei underleg semantisk kopling utan rimeleg grunnlag.
Ei mykje rimelegare kopling er gamalnorsk akkeri 'akker', som alt tidleg i vestnorderlendsk vart lånt frå gresk gjenom latin ancora. Ordet er vanlegare i dansk form anker. Ei målføreform ankar finst òg. Med andre ord hev dette havdyret namnet etter skapnaden, som likjest eit akker/anker. Akkar vert stundom kalla ankartroll, noko som styrkjer den framlagde ordsoga. Mrk. troll vert ofte nytta um dyr som liver i havet.
söndag 15 februari 2009
måndag 2 februari 2009
naudsyn [nødvendighet], trong [trang] til klombrer?
Norrøn ordbok kom i ny utgåva fyre jol. Dette er då den femte utgåva, og ho kom snaudt hundrad år etter upptaket Gamalnorsk ordbok ved Marius Hægstad og Alf Torp. Enno er boki mykje nøytt av studentar i norderlendsk og norsk, og dessutan hev arkeologar og andre som arbeider med millomalderen god hjelp i henne. Ho er liti, raud og rik.
I fyreordet åt femte utgåva kann ein lesa sumt um brigdi frå fyrre utgåva og til denne. Millom anna er teiknet for lang ø skift frå œ til ǿ, og ein hev gjort um skrivemåten på sume lånord so at dei skal høva betre med det normaliserte, klassiske målet. Ein hev elles retta på ymse mistak her og der, og gjort um den latinske nemningsbruken på dyr og vokstrar og anna småtteri. Greidt alt i hop. Det eg beit meg merke i då eg las fyreordet var dette:
I 3. og 4. utgåva var mange stader bokmålsord og -former sette til i skarpe klamrer for å lette forståinga for ikkje-norske brukarar av ordboka. Etter den leksikalske utvidinga av offisiell nynorsk rettskriving i seinare tid har eg i mange tilfelle funne det forsvarleg å stryke desse klamrene, ev. å skrifte dei ut med rund. parentes
Og i fyreordet åt tridje utgåva les eg:
Sjeldsynte norske ord og lite kjende dialektord er stort sett utelatne eller bytte ut med vanlegare ord og uttrykk, helst frå det felles ordforrådet for nynorsk og bokmål. Av og til er reine bokmålsord sette til i skarpe klamrer, ein sjeldan gong er også ei svensk eller danske glose sett inn, når avstanden til den norske definisjonen syntest for stor for andre nordiske brukarar av ordboka.
Hm, tenkte eg.
Fyrst lyt eg få segja at bruken av skarpe klombrer i Norrøn ordbok er noko underleg. Døme:
beinbrot n. beinbrot [-brudd]
hlaup n. 1 hopp, sprang, byks (også om stad der ein hoppar, jf. Hæringshlaup). 2 løp, renn, sprang; taka hlaup, ta til beins, ta på sprang. 3 snøgg ferd, rask reise. 4 åtak, overfall. 5 flaum [flom]
kertirak n. lysrak, lysveike [-veke]
nauð (og nauðr) f. 1 naudsyn [nødvendighet], trong [trang] osb.
þykt f. I. tjukkleik [tykkelse]; tettleik
Eg hev råka studentar som bed um hjelp av di dei ikkje skynjar (det nynorske) ordet i ordbokteigen. Ei velkjend utsegn er: ”Men d’er sett um med same ordet, då!” Og det hender radt. Sumtid er eg samd i at det er greidt med ”noko attåt”:
brún f. I. (pl. brýnn og brúnir) 1 brun, kant, egg. 2 brun, bryn, augnebryn [øyenbryn]
orðstírr m. frægd [berømmelse], gjetord, ære
Men lika vel, er det naudsynt å leggja til -brudd etter brot? Eller flom etter flaum? Og -veke etter veike?
Eg tykkjer det er ein god tanke at jamvel andre norderlendske brukarar skal ha gagn og gleda av ordboki. Men um ein danske ikkje skynjar beinbrot og lysveike, korleis skal han då skynja snøgg og åtak (jf. ordbokteigen åt hlaup). Er det ikkje gløgt å ha ei nynorsk ordbok attmed seg kor som er?
Og kva mun er det i å klistra inn dei illgjetne an-be-het-else-ordi alle stader?
orðhegi f. ordhegd [veltalenhet], talekunst
siðlætisbragð n. utanpå-heilagskap, skin av gudlegdom [skinnhellighet]
ágirnast (nd) lyste, trå etter [begjære] (e-t).
Og so var det dette med å skifta skarpe klombrer med runde. Eg tykkjer det er nøgdi av runde klombrer som det er. Ein nyttar desse til sideformer, bøyging, utfylling, og anna som det er mykje av. Dessutan hadde eg lika at ein enno gjorde skarpt(!) skil på kva som er norskt og norskdanskt. ”den leksikalske utvidinga av offisiell nynorsk rettskriving” er ein mild måte å segja uttynning på, spyrr du meg.
Eller kva tykkjer de? Er det berre hårkløyving og uturvande syt dette?
-kf
I fyreordet åt femte utgåva kann ein lesa sumt um brigdi frå fyrre utgåva og til denne. Millom anna er teiknet for lang ø skift frå œ til ǿ, og ein hev gjort um skrivemåten på sume lånord so at dei skal høva betre med det normaliserte, klassiske målet. Ein hev elles retta på ymse mistak her og der, og gjort um den latinske nemningsbruken på dyr og vokstrar og anna småtteri. Greidt alt i hop. Det eg beit meg merke i då eg las fyreordet var dette:
I 3. og 4. utgåva var mange stader bokmålsord og -former sette til i skarpe klamrer for å lette forståinga for ikkje-norske brukarar av ordboka. Etter den leksikalske utvidinga av offisiell nynorsk rettskriving i seinare tid har eg i mange tilfelle funne det forsvarleg å stryke desse klamrene, ev. å skrifte dei ut med rund. parentes
Og i fyreordet åt tridje utgåva les eg:
Sjeldsynte norske ord og lite kjende dialektord er stort sett utelatne eller bytte ut med vanlegare ord og uttrykk, helst frå det felles ordforrådet for nynorsk og bokmål. Av og til er reine bokmålsord sette til i skarpe klamrer, ein sjeldan gong er også ei svensk eller danske glose sett inn, når avstanden til den norske definisjonen syntest for stor for andre nordiske brukarar av ordboka.
Hm, tenkte eg.
Fyrst lyt eg få segja at bruken av skarpe klombrer i Norrøn ordbok er noko underleg. Døme:
beinbrot n. beinbrot [-brudd]
hlaup n. 1 hopp, sprang, byks (også om stad der ein hoppar, jf. Hæringshlaup). 2 løp, renn, sprang; taka hlaup, ta til beins, ta på sprang. 3 snøgg ferd, rask reise. 4 åtak, overfall. 5 flaum [flom]
kertirak n. lysrak, lysveike [-veke]
nauð (og nauðr) f. 1 naudsyn [nødvendighet], trong [trang] osb.
þykt f. I. tjukkleik [tykkelse]; tettleik
Eg hev råka studentar som bed um hjelp av di dei ikkje skynjar (det nynorske) ordet i ordbokteigen. Ei velkjend utsegn er: ”Men d’er sett um med same ordet, då!” Og det hender radt. Sumtid er eg samd i at det er greidt med ”noko attåt”:
brún f. I. (pl. brýnn og brúnir) 1 brun, kant, egg. 2 brun, bryn, augnebryn [øyenbryn]
orðstírr m. frægd [berømmelse], gjetord, ære
Men lika vel, er det naudsynt å leggja til -brudd etter brot? Eller flom etter flaum? Og -veke etter veike?
Eg tykkjer det er ein god tanke at jamvel andre norderlendske brukarar skal ha gagn og gleda av ordboki. Men um ein danske ikkje skynjar beinbrot og lysveike, korleis skal han då skynja snøgg og åtak (jf. ordbokteigen åt hlaup). Er det ikkje gløgt å ha ei nynorsk ordbok attmed seg kor som er?
Og kva mun er det i å klistra inn dei illgjetne an-be-het-else-ordi alle stader?
orðhegi f. ordhegd [veltalenhet], talekunst
siðlætisbragð n. utanpå-heilagskap, skin av gudlegdom [skinnhellighet]
ágirnast (nd) lyste, trå etter [begjære] (e-t).
Og so var det dette med å skifta skarpe klombrer med runde. Eg tykkjer det er nøgdi av runde klombrer som det er. Ein nyttar desse til sideformer, bøyging, utfylling, og anna som det er mykje av. Dessutan hadde eg lika at ein enno gjorde skarpt(!) skil på kva som er norskt og norskdanskt. ”den leksikalske utvidinga av offisiell nynorsk rettskriving” er ein mild måte å segja uttynning på, spyrr du meg.
Eller kva tykkjer de? Er det berre hårkløyving og uturvande syt dette?
-kf