Ulovleg norsk – eller: drep meg, herre, men ikkje med graut!

I sisto har det vori stor merksemd um boki «Ulovlig norsk» og ikkje minst hovudpersonen Maria Amelie frå Alania, ei gamal systertjod for oss nordbuar. Eg skal lata den saki liggje her, men i staden taka upp tråden frå titelen på boki.

«Ulovleg norsk» fekk me målsleg sétt i 1938, då den formi av det nynorske skriftmålet som til dess hadde vori rådande, vart ulovleg i skulen. Målbrigdet var «demokratiskt» på den visi at det vart vedteki av Stortinget – men der fleirtalet korkje nytta målet eller skøytte stort um det. Me kann like gjerne segja at det var eit totalitært målbrigde, der målbrukarane og målsamskipnadene ikkje fekk råde seg sjølve i hegdingi av kulturmålet sitt. Nett som um den tyrkiske staten skulde stå for normeringi av kurdiskt mål, eller Kina skulde peike ut ei nemnd til å råde med stavemåten i tibetanskt?

Attum målbrigdet stod ein teknokratisk, einsrettande nasjonalisme som i målvegen har fengi namnet samnorsk.

Det er ikkje fælt myki me høyrer um dei åtburdene i dag, når «målfreden» råder, og endå mindre har det vori med dramatisering av hendi frå den tidi, so til å bøte på dette har eg skrivi nokre vers um mannjamningi millom samnorskhovdingen Halvdan Koht og høgnorskhovdingen Gustav Indrebø:

So kvad kaute Halvdan-gut:
«Detta ordet, det lyt ut!
Kann kje hava slike former,
nei, no treng me andre normer
som kann stette kvardagssut!

Trælehopen gjev kje tol;
dei vil hava sjølvs-sitt mål,
so at dei som hyllte dansken,
fljott kann snu til norskt i hansken
med’ dei strid for braud og kål!»

Då reis Gustav, gram i hug:
«Detta trur eg ikkje dug;
målet – det er nett som braudet,
det er kornet som veld fraudet;
vil du taka bygg for rug?

Då trur eg du skal få sjå
kva eit mål er grunna på:
Tek du roti burt frå treet,
mun det minke snøgt på lìdet –
mange vert då falland’ frå;

målet vårt vert heller audt,»
loga han, og sukka traudt.
«Me lyt ære skaparverket,
ikkje slikt som detta herket:
blandingsmål som snart vert daudt.»

Samnorskfolket hadde makti, men for di vart ikkje framtidi slik dei hadde tenkt seg – der var det Indrebø som vart mest sannspådd: Nynorsken som fyrr hadde vori klårsvipt og i framgang, vart påtvinga rotut i systemet, ustød i bruket, ræddhuga i ordvalet, og gjekk til atters.

Seint um sidan kom glasnost’ og perestrojka hit mèd – samnorsken vart kósta ut or bokmålet og retorikken. So skulde ein tru tidi var mogi til å taka ei uppgjerd med samnorsken i nynorsken au. Men nei då, det sku’ du aldri tru! Der sit samnorskskrymti like trygt i sessen som fyrr, berre at no har dei gjevi samnorsken nytt namn: moderne nynorskt mål. Definert som nynorskt nytta i samsvar med dei siste maktbodi frå samnorskhald. Målsetningi um samansmelting millom nynorsk og bokmål er uppgjevi, må vita, med di bokmålet ikkje lenger spelar på lag og det vert reint for upplagt å berre janke nynorsken etter bokmålet heile tidi. Difor er den nye målsetningi i praktisk samnorskpolitikk å få til vegar eit 1-til-1-tilhøve millom nynorsk og bokmål. Det tyder jamt tilsig av bokmålstilfang til nynorsken framleis, i (vantande) system som i ordfang, berre at ein set upp nokre «signalord» som ‘skule’ og læst som dette rekk til å halde uppe eit eige mål (eller ‘målform’, dei segjer, samnorskfolket). Nynorsken vert so einfeld at jamvel eit tanketomt umsetjingsbrukende kann skrive han, og soleis kann ein halde målet uppe som administrasjonsmål og rettferduggjera dei statlege målstillingane samnorskfolket liver av. Utan at ein treng minste trevlen av målkjensle eller annan formell kompetanse i bruk av målet. Ikkje eingong Indrebø kunde sjå fyre seg eit slikt vitlaust skorfeste for målet. Grautar-Halle derimot hadde røynt same framgangsmåten: «Drep meg, herre, men ikkje med graut!» lét han – eller umskrivi til denne stoda: De må gjerne banne tradisjonelt norskt mål (nynorsk) frå offisielt bruk, men ver då i minsto so ærlege at de gjer det beint og opi, og ikkje læst fôre målet vårt med statleg umsut.