Norsk Årbok 2011

Norsk Årbok 2011 er i kjømdi.

Norsk Årbok er ei skrift til fremjing av høgnorskt mål. Fyrste rekkja kom ut 1920–39; andre rekkja kjem ut sidan 2005.

Norsk Årbok skal vera eit vegamot for folk som vil skriva på sjølvlitande norsk, og dei som vil lesa det. Boki skal taka upp ålment forvitnelege emne frå kultur, vitskap og samfund, og tena til uppkoma og utveksling av norske nemningar frå ulike umkverve, og til odling av norsk skrivekunnesta og målkultur i det heile.

Innehald:

• Ole Jakob Totland: Spelmannen
• Kristin Fridtun: Kjærleik gjer ikkje blind
• Per Esben Svelstad: Sapfo, Labé og lengten etter den elska; Sapfo: fragment 16; Louise Labé: Sonett XXII
• Liv Hatle: Aino Kallas; Aino Kallas: Gjesten
• Johannes Gjerdåker: Ord av Konfutse
• Håvard Tangen: Franz Liszt – klavermeisteren
• Asbjørn Aarnes: Dovrediktaren Ragnar Solberg
• Ragnar Solberg: Gamle sætre
• Arne Horge: Munkacsy
• Thorgeir Holm: Gamle versmål til nye visur
• Olav Gullvåg: Olav Nygard
• Henrik Rytter: Gjenom fallgarden
• Kristin Fridtun: Eit ord for alt
• Johannes Gjerdåker: Georgica av Vergil
• Johannes A. Dale: Stefan Zweig: Kvinna og landskapet
• Jon Todal: Gravferdi i Neiden
• Liv Hatle: Siiri Magga-Miettunen; Siiri Magga-Miettunen: Ætti, Giftarmålet, Grani
• Jan Steffen Larsen: Sunnmørsmålet og nynorsken
• Andreas Bjørkum: Jakob Sande – målbruken i dei tre fyrste diktsamlingane hans
• Arne Horge: Katalogen

Ukultur i Språkrådet

I stykket «Framleis uvisse om ‘tilrådd nynorsknorm’» i Nationen 26. september forsvarar direktøren i Språkrådet, Arnfinn Muruvik Vonen, vedtaket i Språkrådet um «tilrådd norm» ‒ ei halvoffisiell norm innanfor den nye og vide rettskrivingi, eller ein snikinnførd og ny læreboknormal som mange hev kalla det. Kulturdepartementet hev enno ikkje teke stilling til dette umstridde vedtaket.

Grunnen til vedtaket um «tilrådd norm» er lett å skyna ‒ den store valfridomen og formspriken i ny rettskriving er uleveleg. Språkrådet sannkjenner den store valfridomen i vedtaket um ny rettskriving på styremøtet 20. mai, der det heiter at ny rettskriving «balanserer godt den store talemåls- og skriftspråklege variasjonen som er særmerkt for nynorsk».

Men ein stor skriftspråkleg variasjon kann korkje sameinast med mandatet um «ei tydeleg, enkel og stram norm, utan sideformer» eller med prinsippet um «stabilitet» i nynorskrettskrivingi, prinsippet Stortinget slutta seg til. Difor må Språkrådet fastsetja ei «tilrådd norm» innanfor den nye og vide rettskrivingi.

Muruvik Vonen er derimot ikkje samd i at «tilrådd norm» er ein snikinnførd læreboknormal. Han lovar at statsorgan og lærebokforfattarar kann bruka den nye og vide rettskrivingi fullt ut, og at dei ikkje er bundne til å fylgja ei smal «tilrådd norm».

Bolken «Språkrådets tilrådde norm» i sakpapiri til styremøtet i Språkrådet 20. mai fortel derimot noko heilt anna, at «det kan vere nødvendig å avklare om nokon som er tilsett i statsforvaltninga, kan forpliktast til å følgje ei slik tilrådd norm». Her kjem det fram at Språkrådet hev ambisjonar um å binda statstilsette til å fylgja «tilrådd norm». At direktør Muruvik Vonen ikkje kjenner til dette, er vel ikkje heilt truverdigt?

Revestrikar i Språkrådet

Språkrådet gjeng i svar 21. september i Bergens Tidende endeleg ved at korkje Stortinget eller departementet vedtok å taka burt klammeformsystemet i nynorsk, men svarar ikkje på kvifor dei til no hev hevda det motsette. Svaret frå Språkrådet kann få oss til å tru at departementet avviste tidlegare rettskrivingsframlegg på grunn av framhaldet av klammeformsystemet. Det er på ingen måte rett.

Tvert um viste departementet atterhald då dei skreiv at «det kan verka som eit ambisiøst mål å laga ei tydeleg, enkel og stram norm for nynorsk, utan sideformer, slik styret i Språkrådet har vedteke». At styret i Språkrådet ikkje veit kva dei sjølve hev vedteke, er ikkje truverdigt.

Departementet avviste rettskrivingsframlegget sist gong, av di Språkrådet korkje kunde semjast um sjølve klammeformsystemet eller um kor stor valfridomen skulde vera i ei rettskriving utan klammeformer. Uvissa var for stor. Valfridomen og klammeformsystemet var ikkje vurderte i samanheng – nett som denne gongen òg.

Dette veit Språkrådet, for i bolken «Språkrådets tilrådde norm» i sakpapiri til styremøtet 20. mai heiter det at «nynorskrettskrivinga blir verande vid» og at «som skriftspråk er ikkje nynorsk tent med så vilkårleg utføring. Det vil ikkje vere heldig at det veks fram ein stor underskog av husnormer som ikkje er synlege eller tilgjengelege for omverda». Denne grunngjevingi for «tilrådd norm» tagde derimot Språkrådet opportunt um i tilrådingi til departementet, for denne sannkjenningi syner klårt at mandatet um «ei tydeleg, enkel og stram norm, utan sideformer» er brote.

Språkrådet grunngjev avslaget på innsyn med at «vi ser det slik at arbeidsdokument som er del av ein intern prosess, er til intern bruk».

Ei slik grunngjeving held ikkje når dei alt hev praktisert meirinnsyn i tilsvarande arbeidsdokument. Fyremålet med undantaket i offentleglovi er å verna arbeidsprosessen, ikkje å verna innehaldet i dokument etter eige tykke.

Språkrådet tvingar gjenom denne rettskrivingi med revestrikar og løyndehald, medan valfridomen i kjerneordtilfanget aukar mot kollaps. Dei ofrar nynorsken for skuld eigen prestisje og eige umdøme.

2012-normalen er klår til bruk, melder styrelem i Språkrådet

Kulturdepartementet godkjende ny rettskriving for nynorsk 22. september – 2012-normalen. Ho skal gjelda frå 1. august 2012, men ikkje alle er so tolmodige.

På nynorsk Wikipedia dryfter sume skribentar no innføringi av 2012-normalen. Ein skribent spør um ein skal taka i bruk ny rettskriving alt no. Styrelem i Språkrådet, Trond Trosterud, melder: «Det er ikkje noko i vegen for at vi som skribentar skal kunne ta henne i bruk allereie no».

Me kann difor slå fast at ny rettskriving, slik ho ligg fyre i innstillingi frå rettskrivingsnemndi, er den som gjeld frå 1. august 2012, utan nemnande handsaming eller endring av fagråd 3. Alle flagrante faglege mistak av rettskrivingsnemndi held soleis fram i 2012-normalen.

Gravøl for målmangfaldet

I dag er den årlege europeiske språkdagen, då Europarådet og andre høgtidar mangfaldet av tungemål i Europa. Tanken med dagen er:

* Å vitre ålmenta um kor viktugt det er å lære mange ulike språk og på den måten fremja målmangfaldet og samskynet millom kulturane.

* Å fremja den rike mål- og kulturarven i Europa, som lyt vernast og dyrkast.

* Å mode upp til livslang språklæring i og utanfor skulen, anten det er til studie, yrke, flytjing eller utveksling, eller berre til hugnads.

I Noreg tykkjer Kulturdepartementet og Språkrådet at det er greidt å tyne den norske målarven. Til næste år vil dei kaste ut tradisjonell norsk frå offisiell nynorsk rettskriving. Dimed vert det beste høvet norske elevar har til å verte kjende med den norske målarven, burtteki.

At alt her til lands jamt vert sét gjenom bokmålsbrillor, er ille nog. At det no skal opererast inn bokmålsstar alle stader au, er hakket verre. Det er langt millom festtalone og realpolitikken.

Noko til tilstelling

I dag fekk 2012-normalen, dei kallar no, grønt ljos frå Kulturdepartementet. 1. august 2012 skal dimed Pandora-øskja opnast for fullt i nynorsk rettskriving. Kaoset som råder i dag, skal i nokon mun institusjonaliserast gjenom rettskrivingi. – Med 2012-normalen kan dei fleste skrive nynorsk som før og framleis skrive rett, skrøyter Ottar Grepstad. Hja. «Dei fleste» skriv ikkje rett i dag, og det vert dei venteleg haldand’ fram med. Mange nye bokmålsformer skal no takast inn i offisiell nynorsk, men det gjer ikkje at folk brådt tek til å skrive rett. Nei, det fører til at folk ikkje greider å skilja millom nynorsk og bokmål og tek med seg endå meir målgods frå bokmål når dei skriv nynorsk. Snart kjem det difor krav um å «modernisere» nynorsken endå meir, so den offisielle normi liknar meir på boset dei store tekstprodusentane i stat og forlag fôrar oss med att. – 2012-normalen er laga for å vare svært lenge, segjer Grepstad. Ja, fem år er sikkert lang tid i dag som det er so gjævt med umstellingsprosessar i tid og utid.

Av mange meiningsløysor kann me nemne at det no skal vera forbode å skrive tilstelling, med di alle ord på -stelling skal bytast ut med -stilling. Men det er ikkje noko som heiter tilstilling. Dette illustrerer det vitlause i stoda godt. Kva skal vitugt folk som vil «skrive rett», gjera no? Det finst i grunnen berre tvo kòr:

* Anten kann dei låst som rettskrivingi ikkje finst på dette punktet, og skrive det einaste vituge: tilstelling.

* Eller so lyt dei finne eit anna ord, til dømes arrangement. Eller happening.

– Den nye rettskrivinga er lettare å lære og å lære bort, læt det frå Grepstad, som sannar ordtøket um å ljuge so ein trur det sjølv.

Kva løyner Språkrådet?

Fyrst laug Språkrådet på seg eit vedtak av Stortinget og departementet um å taka ut klammeformsystemet - fyrst i utkastet og framlegget til ny nynorskrettskriving, so i eige brev - men korkje Stortinget eller departementet hev vedteke noko slikt. Dinæst kom tilleggsvedtaket i Språkrådet um «tilrådd norm» - ei innsniking av ny læreboknormal i strid med eige mandat. Men dette er ikkje alt, som me skal sjå.

Sist i januar la tvo rådgjevarar i Språkrådet fram eit notat til det ferdige høyringsutkastet til ny nynorskrettskriving for «Fagråd for skule og offentleg forvaltning» (eitt av fjore fagråd i Språkrådet), der «[d]e pekte på prinsipielle problem ved forslagene slik de foreligger, og viste til mulige løsninger som kan forenkle normen», som det heitte i møtereferatet. Innsyn i dette notatet kunde derimot ikkje Språkrådet gjeva; dei viste til at dette var eit internt arbeidsdokument, utan å visa til klageretten slik offentleglovi krev.

Innsyn kunde derimot Språkrådet gjeva i eit notat til høyringsutkastet frå ein annan rådgjevar i Språkrådet (her stadnamntenesta). Dette notatet, som berre var ytleg kritiskt til framlegget, vart jamvel publisert saman dei andre høyringssvari. Ein skulde tru at prinsippet um likehandsaming i forvaltningi òg galdt Språkrådet, men det gjer det altso ikkje.

Grunnen til ein slik skiftande praksis i innsynretten må vera ein annan. Det rører seg heller um ei medviti løyning av grunnleggjande negativ kritikk av rettskrivingsframlegget, medan positiv eller ytleg kritikk fær koma fram i ljoset. Men slikt kann ikkje vera eit grunnlag for avslag på krav um innsyn.

Eg stussar difor når styreleidaren i Språkrådet, Ottar Grepstad, kunde segja at «[p]rosessen har vore open og demokratisk, alle synspunkt har kome fram, og alle som ville, kunne delta i debatten undervegs». Dersom dette notatet ikkje tolar offentleg innsyn etter prinsippet um meirinnsyn, burde heller ikkje rettskrivingsframlegget tola innsyn.

Tillegg til notat um rettskrivingssaki ute

I dag sende Ivar Aasen-sambandet og Norskt Måldyrkingslag inn eit tillegg til notatet 14. august – «Analyse av arbeidet med ny rettskriving for nynorsk». I dette tillegget tek me upp emne me ikkje vann å få med i fyrste notat. Yver 16 sidor drøfter me serleg formverk og ordavleiding. Me ser oss med dette ferdige med analysen av rettskrivingsframlegget, endå det er mykje meir å taka tak i.

Departementet er ikkje lett å tolka, og me veit ikkje um rettskrivingi er ferdig fyrehavd og vert sanksjonert, eller um vedtaket um «tilrådd norm» enno ligg på vent, eller um det kjem ei avgjerd etter valet.

Me meiner likevel at det er viktugt å få dokumentert kva for ei fagleg likesæla dette rettskrivingsframlegget målber, og kor ålvorlege konsekvensar den nye rettskrivingi kjem til å få for nynorsken som bruksspråk. Den faktiske valfridomen hev auka eksplosivt, og det finst ingi samanhengar som vert tekne ålvorlege lenger i rettskrivingi. Men når folk i sentrale posisjonar ikkje fangar upp dette, er det ikkje so mykje ein kann gjera. Det skal mykje til før departementet no snur, etter di ingi tunge nynorskinstitusjonar hev teke til motmæle mot rettskrivingsframlegget.

Tillegget finn du her.

Slaget um Stiklestad

Biskup Gunnar Stålsett og organisasjonen «Religioner for fred» ynskjer eit multireligiøst fredssenter på Stiklestad. Ikkje alle likar dette, endå flest alle er for fred. «Stiklestad står også for vold og religionens mørke sider», sa Stålsett til Klassekampen i juli. No kann me sjølvsagt lasta våre kristne og heidne forfedrar for at dei ikkje bygde multireligiøse fredssenter kringum i landet, men tidene var no onnorleis den gongen.

Slaget på Stiklestad var ingen kamp millom kristne og heidningar, men ein interreligiøs allianse millom trønderar og nordlendingar mot skattleggjing og sentralstyring. Det som er rett, er at Stiklestad vart eit symbol på den heilage Olav og hans mirakel, og den seinare olavskulten. Difor er òg Stiklestad eit symbol på kristendom i kristen millomaldersk lidingssymbolikk.

Ein med sterkare lut om Stiklestad er Thomas Hylland Eriksen. På den nasjonale historiekonferansen «Minnesteder - hva og hvorfor? Og for hvem?» på Stiklestad i 2005 kunde han melda at «nasjonalsymbolet Stiklestad har virket ekskluderende på det flerkulturelle» og at det «ikke er noen stor forskjell mellom nazistenes bruk av nasjonalsymboler i krigsårene og hvordan vi hegner om de samme symbolene i dag».

I etterpåklokskapen kann slike nazi-merkjelappar og magiske symbolkoplingar - i slaget um Stiklestad - verka ein smule grovkalibra. Men at sume liver i ei magisk fyrestellingsverd, jamvel millom akademikarar tvo hundrade år etter upplysningstidi, må me berre godtaka i vårt pluralistiske samfund.

Men det er mykje moralisme her òg. Det religiøse hev ikkje lenger same moraliserande grip i vårt sekulariserte Noreg. Sisteskansen - domedag - fall for naturvitskapen i global uppvarming. Nymoralismen er derimot ein god avløysar, med eigne teknikkar for å skapa kjenslor av skam og skuld. Me skal helst ha litt skuldkjensle når me vil verna um vår eigen kulturelle eksistens, og me skal liksom bera på all norsk kulturell ervesynd, uppsamla sidan vikingtidi. Og liksom annan nyinnførd trudom, legg den nymoralistiske rørsla sine gudshus på gamle kultstader - her eit interreligiøst fredssenter på Stiklestad - liksom stavkyrkjone vart bygde på tuftene av gamle gudehov.

Nymoralistane kritiserer ikkje problematiske sidor knytte til maktfaktorar - europeiske i upphav, norske i utføring - som parlamentariske institusjonar, fri pressa, utdaningsinstitusjonar, økonomisk organisering og fredssenter. Dette er for nymoralistane gode, universelle verde som kann eksporterast ut til folket. Institusjonane og kollegia deira fungerer dimed som moderne presteskap med monopol på saliggjeringi. Høgt hevja over heidenskapen i avvikande meiningar kann dei trygt diskutera den bonderomantiske absurditeten i brunosten og den eksluderande verknaden av Stiklestad. Ei slik nymoralistisk åtferd er berre med på å lokka fram paranoia, jamvel millom dei traustaste nordmenn, i møte med andre kulturar.

gag og gagg - ei innføring i statleg, nynorsk rettskrivingsmetode

Ei av dei mest kuriøse endringane av Riise-nemndi i ny rettskriving for nynorsk, eller i dette tilfellet ei stadfesting av gjeldande rettskriving, er gag el. gagg adj. ‘(tilbake)bøygd’ ➙ gag el. gagg (innst. s. 64).

Fyrste gongen eg såg framlegget gag el. gagg kom eg i stuss, fyrst og fremst av di formene var fyrehavde under pkt. «2.2.1 Enkel eller dobbel konsonant» i innstillingi, noko som i dette tilfellet er kategoriskt rangt. Då eg etter ei nærlesing såg at nemndi hadde uppført gag el. gagg i tydingi ‘(tilbake)bøygd’, kom eg di meir i stuss. For gag adj. ‘(tilbake)bøygd’ hev aldri heitt noko anna enn gag i nynorskrettskrivingi; talemålet hev vel heller ikkje havt noko anna enn uttala /ga:g/ (jf. uttala av sag f.).

Søk på gagg i Nynorskordboka gav derimot svaret. Det viser seg at nemndi hev greidt å rota saman adjektivet gag med substantivet gag el. gagg m. (utt. gægg; lån frå engelsk) 'komisk innslag'.

Eg må segja som styreleidaren i Språkrådet, Ottar Grepstad: «Krafta og soliditeten i arbeidet til nemnda imponerer. Framlegget har fagleg tyngd.»

Notat um rettskrivingssaki ute

I går sende Norskt Måldyrkingslag og Ivar Aasen-sambandet eit notat til Kulturdepartementet um innstillingi til ny rettskriving for nynorsk. Gjenom drjugt 50 sidor med analyse og slutningar varast me at det er meir åfått ved arbeidet en nokon kunde ha våga å tru.

«Analysen syner at innstillingi til ny nynorskrettskriving i praksis omdefinerer nynorsk til ein variant av bokmål og tek inn ei rad nye former frå bokmål. Metoden som er nytta, er vilkårleg og skjemd av faktafeil. Trass i vidfemnande, men tilfelleleg utkasting av tradisjonelle og typologiske former vert framlegget mindre stramt enn gjeldande rettskriving. Prinsippi frå Stortinget og departementet om sjølvstendig normering av nynorsk og stabilitet i rettskrivingi er heilt tilsidesette. Prosessen har vore einspora, men utan at dei røynlege føresetnadene for arbeidet har vore framlagde for ålmenta, tvert imot det retoriske fokuset på ein «open prosess». Tanken om ei ny «tilrådd norm» gjer narr av heile prosessen.»

Heile notatet finn du her.

No fær me sjå kva Kulturdepartementet synest um denne handsamingi av eit kulturmål.

Eksamen i munnleg nynorsk

Framhaldssoga um valfritt sidemål kravlar på. No segjer skulebyråden i Oslo at han vil gå inn for å gjera den skriftlege delen av sidemålet valfri. Les: valfri nynorsk. Sér me burt frå at det ikkje er upp til skulebyråden å endre læreplanen i skulen, men å syte for at elevane fær den undervisingi dei har krav på, sit me like fullt att med eit forvitnelegt spursmål:

Når den skriftlege delen fell burt, kva fær me då? Jau, munnleg nynorsk.

Munnleg nynorsk, eller tala norsk, me kallar, er sant og visst noko mange treng upplæring i. Me høyrer jamt gjerdlause uttal som [sʉ:mar], [ja:ʈa] og [fyʂʈ] for sumar, hjarta og fyrst, der det heller munde låte [sumar], [jaʈa] og [fʏst]. For d’er no so, må vita, at nynorsk har sine eigne uttalereglar som vik av frå hosse bokmål vert uttala. Me les ikkje fransk med tyske uttalereglar heller.

Kvifor lærer me kje dette i skulen? Jau, med samnorskpolitikken, som held fram under falskt flagg med rettskrivingsnemndi for Nynorsk 2012™, er nynorsk vorti ei gjerdlaus blanding av norsk og bokmål som blandar tvo normeringsprinsipp i same gryta. Dét er kje noko samnorskpampane vil høyre gjeti, og difor er det ikkje med i læreplanen. So ein næming veit snaudt um d’er fugl eller fisk han set tennene i når han gapar yver nynorske ord. Ikkje utan upplæring.

Er det so at skulebyråden i Oslo vil rette upp i dette mishøvet og syte for god upplæring i munnleg nynorsk, lyt me strakst takke ’om for godt upptak til gagns verk. Den valfrie skriftlege delen vert usætande då – lærer elevane god munnleg nynorsk etter ekte nynorske reglar, vert dei skrivand mange gonger betre, heilt av seg sjølve, en det dei gjer i dag med skriftleg nynorsk på timeplanen.

Men er det so at skulebyråden berre talar tull og meiner pylse (valflesk), lyt me spyrja’n um prinsippet um valfridom femner høvet til å velja ei god og fullnøgjande upplæring, for dét vantar i dag.

Normering på kammerset

Språkrådet samtykte 20. mai til ny nynorskrettskriving, utan sideformer. Endå fyrste punkt i mandatet til rettskrivingsnemndi var å laga «ei tydeleg, enkel og stram norm for nynorsk, utan sideformer», slær vedtaket 20. mai kontra og segjer at valfridomen no vert so stor, at Språkrådet difor skal laga ei «tilrådd norm» (utan valfridom) til bruk i offentlege og private institusjonar.

Det er usannsynlegt, serleg i alt formmylderet, at staten ikkje fylgjer tilrådingi åt Språkrådet – «statens fagorgan i språkspørsmål». Bruksområdet og kunnskapskravet til «tilrådd norm» og gamal læreboknormal fell då saman. «Tilrådd norm» svarar til gamal læreboknormal, innkomen bakvegen. Alt utanfor «tilrådd norm» svarar til gamal sideformnormal.

Når skilet millom side- og hovudformer ikkje lenger er vedtektfest, vert normeringi og godkjenningi av ny «læreboknormal» flutt ned på administrasjonsnivå. Det er same nivå som når Språkrådet gjev råd i teiknsetjing eller gjer innkjøp til kaffien. Departementet misser då avgjerdsmakt, og ålmenta misser innsyn. Høyringsrunden var på falske vilkòr.

Språkrådet bed departementet godkjenna ny rettskriving fyre 1. september 2011, innan «tilrådd norm» vert vedteki på styremøtet februar 2012. Skulde Språkrådet lyfta normeringi av «tilrådd norm» upp på eit høgare, meir offisielt nivå enn eit administrasjonsnivå, inneber det ein synleg kritikk av rettskrivingsnemndi og ei formell umgjering av styrevedtaket um å taka burt normhierarkiet. Då fell heile argumentasjonen for den nye rettskrivingi i grus. Difor lyt normeringi av ny «læreboknormal» gjerast på administrasjonsnivå, på «kammerset». Aldri er nynorsken vorten normert av so få og med so liti innsyn.

Vedtaket um ei «tilrådd norm» målber at siste ord heller ikkje denne gongen er sagt um normeringi eller normhierarkiet, liksom sist gong departementet avviste rettskrivingsframlegget.

Norskkarakterar i samanhang

Åtaki på sidemålet, løyndenamn for upplæring i nynorsk i «bokmålsland», held fram. No vil dei ikkje ha eigen karakter i – me fær segja det som det er – nynorsk. Berre éin norskkarakter, takk.

Me veit vel hosse det gjeng i skulen; er det eit fag eller emne du ikkje fær karkaterar i, er det likt til at det vert ein kosetime av det. Og då er det kje fag og læring du kosar deg med. Det er det eine.

Upplæringi i nynorsk er i flestalle skulane so gjerdlaus at det ikkje er fagleg forsvarleg å prøve elevane med karakterar. Løysingi burde vera å rette upp undervisingi, ikkje å fjerne karakteren. Det er det andre.

Den upplæringi som finst, er knytt til gjeldande nynorsknorm. Noko anna vøre utenkjelegt. Men med den samnorske normeringssoga me slit med i dag, skjer det elevane av frå fyredømi som ligg i blømingstidi til klassisk og tradisjonell nynorsk, og gjer det uråd å nytte systemtenkjing og målføri som pedagogiske hjelperåder. Det er det tridje.

Desse tri umstendi syner at det gjeng ein raud tråd frå karakterspursmålet til arbeidet med den nye rettskrivingi for nynorsk. Ein kann kje normere eit upplæringsmål utan umhug for hosse det kann lærast i skulen. Framlegget til ny nynorsknorm, Nynorsk 2012™ eg kallar, vil uattrande gjera offisiell nynorsk til eit underbruk av bokmål og er ein pedagogisk katastrofe for alt som autonomt fag heiter. Slik sét vert burtfallet av ein eigen karakter berre ei logisk fylgje av den røynlege stoda.

Skal ein berge nynorsk med ein eigen karakter i upplæringi, lyt ein fyrst berge nynorsk som eit mål med ein eigen karakter (serhått) det gjev meining å få upplæring i.

«Nynorsk snart ein pedagogisk kollaps»

Den nye rettskrivingi for nynorsk er ein pedagogisk kollaps av tri hovudgrunnar:

1) Ny rettskriving kjem ikkje til å koma i staden for gjeldande praksis, men i tillegg.

2) Skipnaden med hovud- og sideformer – bolverket mot altfor stor formsprik – er burte. Talet på former i læreboknormalen aukar; former med mykje større bruksutbreiding enn sideformene. Det er desse formene nynorskbrukarane oftast møter – t.d. i lærebøker, i det offentlege og i NRK. Språkbrukarar lærer normi fyrst og fremst etter skriftlege fyredøme, ikkje etter uppføringar i ordlista. Desse fyredømi vert no meir formsprikjande.

3) I frekvente ord vert valfridomen større – t.d. å ynskja, ynskje, ønskja, ønskje, ynske, ynska, ønske, ønska. Sér me på stavingi, skal på lag 400 former ut [i siste framlegg på lag 300]. Nær sagt alle ufrekvente. Fleirtalet av former stend att. Nær sagt alle frekvente. Problemet er dei ofte nytta formene – det er paradokset. For rettskrivingsnemndi, derimot, er det viktugare å få ned valfridomen i ord som bolung, bræsa, brækta, laugsta og mange andre slike ufrekvente ord enn å få ned valfridomen i frekvente ord som fylgja, ynskja, der dei heller aukar valfridomen. Med ufrekvente ord meiner eg ikkje ord som harr/horr, tall/toll, tyr/tjor, endå dei er sjeldsynte i skrift. Talet på strokne ufrekvente former, serleg former av ufrekvente ord, er einast pynt i statistikken og bøter ingenting på problemet. Att stend eit nynorskt kjerneordtilfang med auka formsprik og ein nynorsk som er vanskelegare å læra.

«Glad eg ikkje er rogalending»

I Stavanger Aftenblad 12. april kann me lesa stykket «Nynorsk skal bli lettere å skrive for rogalendinger» – eit interview med rettskrivingsnemndi. At det er sterkt og stort motstand mot den nye rettskrivingi, tegjer nemndi um. Nynorsk vert vanskelegare å skriva for rogalendingar, ikkje lettare.

For å gjera nynorsk lettare for rogalendingar, legg nemndi upp til tilfelleleg valfridom millom skrivemåten y og ø i sume ord – t.d. syster og søster, bylgje og bølgje. I dette y/ø-mønsteret (eldre mynster!) er varianten med y den eldste. Heilt gale, derimot, er det når nemndi jamfører dette y/ø-mønsteret med rogalandsk tynne og normert (krutt)tønne. For dei viser både til eldre tunne (som fell ut i den nye rettskrivingi) – det er her snakk um eit u/ø-mønster. Variantane tunne og tynne kann me jamføra med tunn og (syl)tynn. Nokre segjer styst for eldre (og normert) størst – her viser y-en korkje til eldre y eller u, men til ø. Historia um rogalandsk y er mykje meir innfløkt enn dette, for y-en fylgjer eigne reglar i ulike umråde i Rogaland.

Er det lett å fylgja med? Nemndi meiner det, endå nemndi sjølv ikkje greider å halda styr på reglane. Godtruande og lærefiendslegt, meiner eg.

Nemndi hev gjort den nye nynorsken so lett at ein kann få skriva setningi «me ynskjer velkomen» på 32 ulike måtar. Verbet å ynskja skal rogalendingar no få skriva på 8 ulike måtar – ynskja, ynskje, ynska, ynske, ønskja, ønskje, ønska, ønske. På kor mange måtar skal ein no få skriva å fylgja? Dette er eit lurespørsmål. Det er ikkje 8 måtar, men 6 måtar – fylgja, fylgje, følgja, følgje, følga, følge, men ikkje fylga og fylge av ukjende grunnar.

Tolv lygner um Nynorsk 2012™

I dag strøydde Språkrådet sand på framlegget frå Riise-nemndi til ny rettskriving for nynorsk. Når ein les kva Ottar Grepstad sagde i det høvet, er det vanskeleg å vita um han lyg av fåkunne eller driv med skamlaus rosemåling av fauskne bord. Her er tolv punkt der han tek i miss:

1. 2012-normalen vil gjere det lettare å skrive rett, både for den røynde språkbrukaren og for den som er språkleg usikker.

Når me no fær endå ei rettskriving som kjem til å tevle med alle dei hine «gamle» rettskrivingane me framleis støyter på i dag, gjev det seg sjølv at det vert vanskelegare for ustøde brukarar å skrive nynorsk. Røynde språkbrukarar fær det ikkje lettare, dei heller, når dei lyt byte um på vanen sin.

2. Rettskrivinga blir enklare.

Det vert fleire tillatne skrivemåtar av vanlege ord som ‘fylgje’. Det er likevel ikkje noko greidt mynster for når ein kann skrive y eller ø, eller når ein kann skrive med eller utan j. Nye skrivemåtar attpå dei gamle i det same rotet utan system lyt me helst kalle vanskeleg.

3. Rettskrivinga blir […] på mange punkt tydelegare.

Rettskrivingsnemndi sette i fyrstunne upp nokre fåe eineformer, signalord dei kalla, som ‘skule’, som greidt skulde syne at det var nynorsk og ikkje bokmål ein skreiv. I det endelege framlegget kom ‘skole’ med att, so det er uvisst kor mykje som stend att av signalordi. Hokke som druknast denne ørvesle flokken med signalord i dei 120 eller so nye bokmålsformene som skal inn i nynorskrettskrivingi attåt alt samnorskgodset som finst der frå fyrr. Det einaste som er tydelegt er soleis at den nye nynorsken Språkrådet vil ha, gjeng med sjumilstyvlar i bokmålsleid.

4. Som det verbale språket nynorsk er, har det særleg mykje å seie at det no blir lettare å bøye verba rett.

Verbbøygjingi vert, som alt anna, vanskelegare. Det er ikkje greidt å vita når ein kann ha -de eller -te eller båe, og uråd å vita når ein kann skrive stuttform (ta, ska) eller langform (taka, skada) eller båe.

5. Nemnda har først og fremst rydda og forenkla.

Nemndi hev fyrst og fremst kasta ut tradisjonelle former og teki inn nye bokmålsformer. Skorten på system (anna en bokmålssystem) er skrikande.

6. Med denne reforma blir nynorsk normert på eigen grunn, utan omsyn til bokmål.

Ei reform som tek inn 120 eller so nye bokmålsformer og statistiskt sét tydeleg held på samnorske tilmåtingsformer framum tradisjonelle nynorskformer, hev meir en eitt auga på bokmål.

7. Krafta og soliditeten i arbeidet til nemnda imponerer. Framlegget har fagleg tyngd.

Arbeidet vantar ein grunnleggjande diskusjon av prinsippi som rettskrivingi skal fylgje, og nemndi hev ikkje svara på fyrespurnader um dette. I framlegget laver det med faglege blæmor – anten det er viktugt eller ikkje, syner det klårt at det ikkje er fagkunnskap som ligg til grunn for arbeidet og framlegget.

8. Framlegget har […] brei politisk legitimitet.

Framlegget bryt vyrdlaust med mandatet åt nemndi (enkel, tydeleg, stram norm), og nemndi lyg på seg at dei hev mandat til å avskipa klambresystemet. Framlegget er ikkje fyrehavt i korkje departement eller Storting. Breid politisk legitimitet er det soleis for tidleg å skrøyte av.

9. Inga rettskrivingsreform i Noreg har vore betre fundert.

Fundamentet for nynorskt skriftmål er arbeidet åt Ivar Aasen, det kann ein vanskeleg koma undan. Soleis var Hægstad-normi av 1901 best fundert, med di ho bygde på Aasen og vanlege skrivemåtar etter honom. I andre enden av fundamentskalaen finn me 1938-rettskrivingi, der vanlege skrivemåtar brådt vart forbodne. Det er den marginale statusen dei tradisjonelle formene vart tvinga inn i i 1938 som rettskrivingsnemndi no nyttar som argument for å ryskje fundamentet for nynorsken heilt upp med roti.

10. Den nye rettskrivinga [er] eit historisk kompromiss.

Arbeidet med den nye rettskrivingi hev vori einvegskøyrt all vegen. Tradisjonelle røyster er medviti haldne utanfor, og hev ingen part i framlegget som ligg fyre. Nemndi hev einast opna for ordskifte um kosmetiske meiningsløysor.

11. Nynorskbrukarane [er] nærmare ei viss semje i rettskrivingsspørsmålet enn nokon gong.

Nær helvti av landsmøtet i Noregs Mållag røysta for eit konkret framlegg frå Arvid Langeland som gjekk tolleg langt i å atterreise tradisjonelle former, tvert imot nemndi, som berre hev kasta ut. Grepstad set i beste fall likskap millom nynorskbrukarar og leidarskapen i dei statsfinansierte nynorskinstitusjonane som han idest lyde til.

12. [Styret i Språkrådet går inn for å lage ei tilrådd norm for nynorsk.] Dette skal ikkje gå ut over den individuelle valfridomen eller den regionale krafta i nynorsk, men gi ein ferdig pakke og eit trygt kvalitetstilbod.

Framlegget avskipar den regionale krafti i nynorsk med di det skjer burt mykje av den endeframe valfridomen i endingsverket og blæs ein lang marsj i Aasens inkluderande typeformsystem. Når Språkrådet no vil laga eit nytt hovudformsystem (namnet skjemmer ingen), kann ein spyrja seg kvifor dei avskipa det gamle.

Dette var ljott, Ottar.

Målfridom?

Det sjølvuppnemnde kunnskapspartiet Høgre gjeng no inn for det dei kallar valfritt sidemål i ungdomsskulen. Fridom er eit gjævt umgrip som tyder at det finst eit høve til eitkvart. Høgre vil soleis gje elevane høve til å ikkje lære nynorsk. På hi sida fær då dei elevane som nyttar dette høvet, ikkje høve til å ta med seg ein grunnleggjande kunnskap um nynorsk sidan i livet, og fær ikkje høve til å ta seg ein jobb som krev tame i nynorsk. Fridomen her er soleis langt ifrå eintydug.

Men vente litt – sagde eg at dei ikkje fær høve til å ta seg ein jobb som krev tame i nynorsk? Er ikkje det nær alle stillingane i statlege kontor og nynorskspråklege kommunar og fylke, det då?

Hja, det er teorien. I røyndi veit me at storparten av det offentlege gjev ein god dag i dei lovfeste målrettane åt folk. Vedtaket frå Høgre er soleis ikkje anna en eit stig i den røynlege nedbyggjingi av nynorsk som offisielt nasjonalspråk i Noreg.

Eg vil koma Høgre i møte og segja at me godt kann vurdere valfri nynorskupplæring. Men fyrr en me byggjer ned det ålmenne kompetansekravet til nynorsk, er det då visse grunnleggjande rettar for nynorskbrukarane som lyt stettast røynleg, ikkje berre i namnet:

Målrettane åt den einskilde lyt fylgjast åt av sanksjonar dersom dei vert brotne. Til dømes slik at offentlege skriv åt nynorskbrukarar lyt vera på vitug nynorsk (ikkje maskinumsett makkverk); er dei ikkje det, skal dei vera daude og maktelause. Sjølvmelding på rang målform gjev deg automatisk og utan spursmål rett til å vente med å svara skatt; fyller ikkje NRK på med nøgdi av kvalitetsnynorsk, fær du att pengar på lisensen, osb.

Då vert det audsynt at offentleg tilsette lyt ha tame i nynorsk. I alle fall sume. Dei som hev det, hev berrsynt større kompetanse og bør ha høgare løn.

Då kann me gå attende til det valfrie sidemålet. Er det nokon som ikkje vil ha undervisning i nynorsk på skulen, so ver so god. Men då lyt dei og dei fyresette fyrst skrive under på at dei er kjende med at dette gjev deim mindre kompetanse, at dei misser høvet til å verte tilsette i visse stillingar, og – viktugt å få med – at dei samtykkjer i at dei ikkje kann saksøkje Staten for denne skorten i utdaningi si sidan.

Eg veit ikkje um det i det heile er lov å få 14-åringar til å skrive under på noko slikt.

Men um det er det, so ver so god, for all del: Lat att augo og øyro og lat vera å lære norsk.

Ein tragedie for nynorsk bruksmål

Hovudpunktet i mandatet til rettskrivingsnemndi er «å laga ei tydeleg, enkel og stram norm». Nynorsken skal på nytt brigdast.

Det er rett at talet på former i rettskrivingsframlegget er mindre enn det samla talet på hovud- og sideformer i gjeldande rettskriving, men talet på former i læreboknormalen aukar; former med mykje større bruksutbreiding enn sideformene. Det er desse formene nynorskbrukarane oftast møter – t.d. i lærebøker, i det offentlege og i NRK. Språkbrukarar lærer normi fyrst og fremst etter skriftlege fyredøme, ikkje etter uppføringar i ordlista. Desse fyredømi vert no meir formsprikjande. Me fær ein nynorsk som er mindre «tydeleg, enkel og stram» enn fyrr.

Sér me på stavingi, skal på lag 400 former ut. Nær sagt alle ufrekvente. Fleirtalet av former stend att. Nær sagt alle frekvente. Problemet er dei ofte nytta formene – det er paradokset. For nemndi, derimot, er det viktugare å få ned valfridomen i ord som bolung, bræsa, brækta, laugsta og mange andre slike ufrekvente ord enn å få ned valfridomen i frekvente ord som fylgja, ynskja. Med ufrekvente ord meiner eg ikkje ord som harr/horr, tall/toll, tyr/tjor, endå dei er sjeldsynte i skrift. Talet på strokne ufrekvente former, serleg former av ufrekvente ord, er einast pynt i statistikken og bøter ingenting på problemet. I frekvente ord aukar jamvel nemndi valfridomen – t.d. ynskja, ynskje, ønskja, ønskje, ynske, ynska, ønske, ønska. Att stend eit nynorsk kjerneordtilfang med auka formsprik, medan hovud- og sideformer alle vert gjorde til hovudformer. Skipnaden med hovud- og sideformer – bolverket mot altfor stort formsprik – er burte.

Bokmål er ikkje meir talemålsfjernt enn at alle rimeleg lett kann læra seg det både munnleg og skriftleg. Her møter den praktiske talemålsnærleiken den ideologiske. Folkemålstanken er avløyst av folkemålskarikaturen, folket av egoet. Det som liksom skulde vera den store fyremunen med nynorsken – valfridomen og talemålsnærleiken – gjer til sist ende på nynorsken. Draumen um eit sers talemålsnært skriftmål vert røynd for fleire og fleire når bokmålsnært talemål breider seg meir og meir ut.

Ingen av oss ventar ei norm utan valfridom eller ei norm bygd på anna enn gjeldande norm. Nynorsk toler òg inkonsekvensar. Det ideelle er ikkje målet, men rettskrivingsframlegget er langt verre enn status quo. Ei reindyrking av altfor stort formsprik i kjerneordtilfanget må enda i ein tragedie for nynorsk bruksmål. Då kjem få eller ingen i framtidi til å lesa Ivar Aasen, men heller ikkje Edvard Hoem, men mange kjem til å lesa Holberg og Bjørnson og høyra bokmål på Det Norske Teatret, det nye talemålsnære folkemålet.

Måltvang gjev mindre motburd

I dag kom Riise-nemndi med det endelege framlegget til ny rettskriving for nynorsken. Me tok turen innum dugurden og høyrde kor det stod til. Styreleidaren i Språkrådet, Ottar Grepstad, var upp i under yver den fljote arbeidsmåten til nemndi.

– Dette er eit skuledøme på korleis ein bør gå fram i opne prosessar med demokratisk høyring, skrøyter Grepstad. – Dersom ein legg lok på alle viktuge spursmål og let folk krangle um kosmetiske meiningsløysor, slepp ein undan alle vanskelege avgjerder. Då kann ein skjera igjenom med ein klædeleg slump kompromissvilje utan at det hev noko grunnleggjande å segja korkje for kranglefantane eller for planane våre eigne. Dette vert eit mynster for samfundsdebatten ålment i tidi frametter, er von. Tvingar ein ordskiftet utanum dei røynlege stridsemni, møter ein mindre motburd, må vita, smiler han nøgd.

Nemndeleidaren sjølv, Grete Riise, tek all rosen med byråkratisk ro.

– Denne utkoma var berre mogeleg takk vere dei mange innspeli me fekk, gjeng ho gladleg ved. – Ni av ti innspel er bøner um å få den og den hjarteformi. Eit slikt fragmentert debattlende er ei gåvepakke for alle med avgjerslemakt, med di det ikkje er fleirtal for nokor einskild bøn. Då kann me gjera som me vil, berre me syter for å stette ei viktug hjartesak i aust og vest. Denne gongen valde me å køyre fram kløyvd infinitiv og «dokker» som pisk og gulrot.

Det lyt du greide nøgnare ut um?

– Jau, blunkar ho lurt, – i fyrebilsframlegget truga me med å taka ut kløyvd infinitiv. Soleis samla me motstandet på Austlandet der me vilde hava det. No held dei fulla kjeft, når me gav deim lov til å halde på det likevel. Med «dokker» tok me ein annan vrid, må vita: me ymta um at me skulde koma upp med ei ny form av ‘de/dykk’, og det fekk heile det nordanfjelske til å kaste seg på åta. Ja, Universitetet i Bergen dessmeir gjekk beint på agnet og skreiv ei lang utgreiding um det, fortel ho med tillaup til glød og turkar burt ei usynleg tår.

På spursmål um den faglege åtfinningi, som vantande samsvar med mandatet og vantande pedagogisk vinst etter all vinna, dreg ho på aksli:

– Det hev eg ingi greide på, og når ni av ti brukarar berre er upptekne av hjarteformer, er dét som det skal vera, segjer ho utan å blunke. – Dessutan var me so hepne at flestalle som tok upp slike ting, skriv tradisjonell nynorsk, som venteleg er, og deim er det sosialt akseptert å mobbe kor som er.

Programsekretær Bjørn Brandtzæg i Mangfaldingsdirektoratet sér likevel fyre seg store praktiske fyremuner ved den nye rettskrivingi.

– No vert det mykje lettare å setja um offentlege skriv beint frå bokmål til nynorsk utan å få herleg kjeft frå Språkrådet i den årlege rapporten deira, slær han fast. – Det vert so lett at jamvel ein lærarhøgskulekandidat kann greide det. Ja, me kann berre køyre skrivi gjenom eit automatiskt umsetjingsprogram, so er det gjort. D’er kje større skilnaden. Då kann det rett nog hende at den aktive nynorskkompetansen tverr, slik at sakfyrehavarane våre ikkje greider å lesa fyrespurnader frå ålmenta som er skrivne på stilrein nynorsk, men eg trur i grunnen ikkje folk kjem til å merke den heilt store skilnaden, segjer han tryggjande.

Ein anonym tilsett i Språkrådet drog oss til side og kviskra ottefull um framtidsvonene han såg fyre seg:

– Dette er det verste som er hendt med nynorsken sidan siste rettskrivingsbrigdet. No vert det endå eit set med nye og gamle former å handskast med for dei som les og skriv nynorsk utan å sjekke kvart djevla ord i ordlista. Og eg lyt kaste alle dei væne ljosarkframsyningane mine i boskorgi. Fa** take.

Me gómla i oss resten av rækesmørbraudet og tusla ut att i det bleike vårvêret.

Stygg misinformasjon frå Språkrådet

I eit upprit frå høyringsmøtet um framlegg til ny nynorskrettskriving på vevsidone åt Språkrådet stend det:

To hovudspørsmål gjekk att i debatten: Skal den nye norma ta utgangspunkt i den nynorsken som er vanleg å sjå i dag, eller skal ein ta utgangspunkt i ei eldre norm? Både Høgnorskringen, Ivar Aasen-sambandet, Norskt Måldyrkingslag og Voss Mållag var til stades og heldt innlegg. Dei meiner at ein må gå tilbake til nynorsken slik han var før 1938, dersom nynorsken skal normerast på eigen grunn. [mi uthevjing]

Dette er ikkje i samsvar med innleggi frå dei fire skipnadene som vert nemnde her, og heller ikkje i samsvar med dei skriftlege høyringsfråsegnene frå desse. Ingen av innleggi eller fråsegnene segjer at utstødet skal vera noko anna en gjeldande rettskriving, og å hævde det motsette tvo gonger i same uppritet syner klårt at dette uppritet berre målber blinde fordomar og ikkje det røynlege innehaldet i innleggi eller fråsegnene.

Er det so vanskeleg for Språkrådet å laga eit sannferdugt, nøytralt og innsynsfullt upprit av synspunkti eg og dei tri hine målbar på møtet? Slik det no stend, legg det ord i munnen på meg og byggjer upp under fordomar. Er prinsippi um eit indre system i den nynorske målbygnaden so esoteriske tankar at ingen greider å rive deim laus frå dei kronologiske, departementale rettskrivingsvedtaki?

Det er ei uppgåve for Språkrådet å fremja kunnskap um og vyrdnad for norskt mål, ikkje å spreide tankelause fordomar. Det skulde vera forvitneleg å få greide på hosse ei slik stygg blæme kunde bera åt, og um Språkrådet hev tenkt å gjera noko so slikt ikkje hender i framtidi, no som dei er gjorde merksame på blæma.

Ulovleg norsk – eller: drep meg, herre, men ikkje med graut!

I sisto har det vori stor merksemd um boki «Ulovlig norsk» og ikkje minst hovudpersonen Maria Amelie frå Alania, ei gamal systertjod for oss nordbuar. Eg skal lata den saki liggje her, men i staden taka upp tråden frå titelen på boki.

«Ulovleg norsk» fekk me målsleg sétt i 1938, då den formi av det nynorske skriftmålet som til dess hadde vori rådande, vart ulovleg i skulen. Målbrigdet var «demokratiskt» på den visi at det vart vedteki av Stortinget – men der fleirtalet korkje nytta målet eller skøytte stort um det. Me kann like gjerne segja at det var eit totalitært målbrigde, der målbrukarane og målsamskipnadene ikkje fekk råde seg sjølve i hegdingi av kulturmålet sitt. Nett som um den tyrkiske staten skulde stå for normeringi av kurdiskt mål, eller Kina skulde peike ut ei nemnd til å råde med stavemåten i tibetanskt?

Attum målbrigdet stod ein teknokratisk, einsrettande nasjonalisme som i målvegen har fengi namnet samnorsk.

Det er ikkje fælt myki me høyrer um dei åtburdene i dag, når «målfreden» råder, og endå mindre har det vori med dramatisering av hendi frå den tidi, so til å bøte på dette har eg skrivi nokre vers um mannjamningi millom samnorskhovdingen Halvdan Koht og høgnorskhovdingen Gustav Indrebø:

So kvad kaute Halvdan-gut:
«Detta ordet, det lyt ut!
Kann kje hava slike former,
nei, no treng me andre normer
som kann stette kvardagssut!

Trælehopen gjev kje tol;
dei vil hava sjølvs-sitt mål,
so at dei som hyllte dansken,
fljott kann snu til norskt i hansken
med’ dei strid for braud og kål!»

Då reis Gustav, gram i hug:
«Detta trur eg ikkje dug;
målet – det er nett som braudet,
det er kornet som veld fraudet;
vil du taka bygg for rug?

Då trur eg du skal få sjå
kva eit mål er grunna på:
Tek du roti burt frå treet,
mun det minke snøgt på lìdet –
mange vert då falland’ frå;

målet vårt vert heller audt,»
loga han, og sukka traudt.
«Me lyt ære skaparverket,
ikkje slikt som detta herket:
blandingsmål som snart vert daudt.»

Samnorskfolket hadde makti, men for di vart ikkje framtidi slik dei hadde tenkt seg – der var det Indrebø som vart mest sannspådd: Nynorsken som fyrr hadde vori klårsvipt og i framgang, vart påtvinga rotut i systemet, ustød i bruket, ræddhuga i ordvalet, og gjekk til atters.

Seint um sidan kom glasnost’ og perestrojka hit mèd – samnorsken vart kósta ut or bokmålet og retorikken. So skulde ein tru tidi var mogi til å taka ei uppgjerd med samnorsken i nynorsken au. Men nei då, det sku’ du aldri tru! Der sit samnorskskrymti like trygt i sessen som fyrr, berre at no har dei gjevi samnorsken nytt namn: moderne nynorskt mål. Definert som nynorskt nytta i samsvar med dei siste maktbodi frå samnorskhald. Målsetningi um samansmelting millom nynorsk og bokmål er uppgjevi, må vita, med di bokmålet ikkje lenger spelar på lag og det vert reint for upplagt å berre janke nynorsken etter bokmålet heile tidi. Difor er den nye målsetningi i praktisk samnorskpolitikk å få til vegar eit 1-til-1-tilhøve millom nynorsk og bokmål. Det tyder jamt tilsig av bokmålstilfang til nynorsken framleis, i (vantande) system som i ordfang, berre at ein set upp nokre «signalord» som ‘skule’ og læst som dette rekk til å halde uppe eit eige mål (eller ‘målform’, dei segjer, samnorskfolket). Nynorsken vert so einfeld at jamvel eit tanketomt umsetjingsbrukende kann skrive han, og soleis kann ein halde målet uppe som administrasjonsmål og rettferduggjera dei statlege målstillingane samnorskfolket liver av. Utan at ein treng minste trevlen av målkjensle eller annan formell kompetanse i bruk av målet. Ikkje eingong Indrebø kunde sjå fyre seg eit slikt vitlaust skorfeste for målet. Grautar-Halle derimot hadde røynt same framgangsmåten: «Drep meg, herre, men ikkje med graut!» lét han – eller umskrivi til denne stoda: De må gjerne banne tradisjonelt norskt mål (nynorsk) frå offisielt bruk, men ver då i minsto so ærlege at de gjer det beint og opi, og ikkje læst fôre målet vårt med statleg umsut.

Grunnlaget for nynorskt skriftmål

Rettskrivingsnemndi for Nynorsk 2011™ har ikkje tenkt tanken um kva grunnlaget for det nynorske skriftmålet lyt vera. Spursmålet som vantar attum alle krokgjerdene, er: Kva for eit tungemål skal det nynorske skriftmålet spegle?

Talemålet i landet vårt stend midt uppe i ein umdialektiseringsprosess der dei nedervde norske målføri vert umlaga etter mynster av norskdanskt bokmål. Det er same prosessen som nedertysk har røynt i høve til høgtysk, oksitansk i høve til fransk og skotsk i høve til engelsk. Dei jamt skiftande blandingsmåli som dei einskilde talarane tyr til i denne stoda, kann ikkje vera noko mynster for eit stødugt og varugt skriftmål, det gjev seg sjølv.

Normeringsstandpunktet åt nemndi, som ty’st vilja reise nynorskflagget midt uti denne målblandingi ved hjelp av merkeordet «skule» og eit par andre slike, men som elles tek inn ròt og ròti av bokmålstilfang til meins for tradisjonelt nynorskt målto og ordtilfang, er difor ei synkverving – ein illusjon – som ikkje kann ha von um å verte gjeldande i lang tid, slik dei segjer dei vil ha det. Når me tenkjer på kor lett og motstandslaust dei nynorske tekstprodusentane (sic) i dag kann hente inn ord og måltilfang frå bokmål, er det ikkje nokon vågal spådom å segja at desse fåe nynorske merkeordi kjem til å falle uti og druknast i bokmålshavet, same kva for eit lite utval av nynorske merkeord ein råder seg til å setja upp til stas.

Kvifor? Av same grunn som folk apar etter bokmål i talemålet. For di bokmålet har prestisjen, slik at få torer å brjote for sterkt med bokmålsmynstret i talemålet sitt når dei talar ved folk utan ætti, bygdi eller byen. Og dess fleire som vægjer for bokmålet, dess større vert trykket på dei hine. Det er dette som er røyndi attum umdialektiseringi, og det er dette som er røyndi attum den vildrande måten nynorskt skriftmål vert nytta på i dag. Men det er det visst ingen som vil tala høgt um.

Skal ein ha eit kulturmål som varer, lyt ein ha eit mynster i sjølve målet, ikkje hente mynstret frå eit anna mål, og serleg ikkje frå eit nærskyldt mål. Dei tvo mynstri som finst her i landet då, er tradisjonell norsk, samansystematiserd av Ivar Aasen og ingen annan, og bokmål – som me i grunnen har eit eige skriftmål til å ta seg av. Det skulde då vera tolleg greidt kva som lyt vera utstødet (ikkje naudsynleg fasiten) for eit eige nynorskt mynster.

Sume tenkjer fulla: «men kann me ikkje berre ta inn yver oss at me har eit slikt blandingsmål no, og slå oss til tols med det?» Jau, gjerne det, men dette eine blandingsmålET er just norskdanskt bokmål, for alle dei hine blandingsmåli kringum i landet er sundra, einstaka, uppsmola, tala av éin og éin, radt ikkje heile dagen eingong, eller i beste fall av eit halvt bygdelag. Dei har sers lite sams – sers lite, so nær som bokmålstilfanget i seg.

Dette er eit heilt grunnleggjande spursmål. Uppfylgjingsspursmålet er: Dersom offisielt nynorskt skriftmål ikkje skal ta vare på tradisjonell norsk i dag, kva/kven skal då gjera det, og kva for kulturell legitimitet fær/misser dette nye offisielle nynorske skriftmålet? Det burde nokon tenkje på fyrr en andre gjer det for deim.

Vantande opinleik attum Nynorsk 2011™

Språkrådprosjektet Nynorsk 2011™ som skulde gjeva oss ny offisiell nynorskrettskriving i år, talmast under store lyte. I dette innlegget til vevresida deira sér eg på éi side av saki:

I innlegget Nettstaden gjev nyttige innspel vil «Rettskrivingsnemnda» ha oss til å tru at dei les og vurderer alle innspeli dei fær. Dét kann me ikkje vita stort um, men det er audsynt at dei i so fall les vonom snøggare gjenom, og at vurderingane ikkje er serleg grannsame.

«Vi veit ikkje nok om når valfridomen er frigjerande eller forvirrande,» heiter det i innlegget frå nemndi. Hja. Nemndi er allvissa gjord merksam på at ein kann skifte valfridomen i tvo hovudtypar:

* Typologisk valfridom, som femner endingar (har bite, har biti) og grammatiske ord (me/vi).

* Valfridom i skrivemåten av same ordroti (ynskje/ønske, sume/somme).

(* Me kann au ta med ein tridje bolk, eller ein underbolk av andre punktet: innlånte, nærskylde bokmålsord som svarar til nedervde nynorskord utan tydingsskilnad (bm. byrde/nn. byrd, bm. svømme/nn. symja).)

Typologisk valfridom er i sjølve håtten sers avgrensa og dimed evlaust mindre vildrande en valfridom i skrivemåten av ordrøtene. Det gjeld serleg for offisiell nynorsk, med di valfridomen i skrivemåten av ordrøtene hovudsakleg retter seg etter skrivemåten i bokmål (arven frå samnorsktidi) og ikkje er noko fylgjerett system ut ifrå nynorsken i seg sjølv (døme: ei hytte, ei bytte/bøtte).

Dimed finst det, tvert i strid med det «Rettskrivingsnemnda» skriv, eit prinsipielt grunnlag for å segja kva slags valfridom som er mest vildrande. Dette innspelet har nemndi, etter det me sér, ikkje teki upp i det heile, endå det grip rett inn i grunnlaget for alle vurderingane deira, og det på ein sers pedagogisk måte.

Det er verdt å merke at nemndi i arbeidet sitt mesta fylgjestrengt har gjengi til åtak på einfeld typologisk valfridom, medan den vildrande skiftingi millom nedervd og samnorsk skrivemåte av ordrøtene stend i godt lag, og i sume tilfelle er auka (jf. kløyvingi av lykkje/løkke til tvo ord, ein bokmålstankegang av typen gråstein/edelsten som krev ei eigi utgreiding). Utkoma er at framlegget til ny rettskriving er minst like vildrande som fyrr, men vantar den legitimiteten som tradisjon og sjølvtufta løysingar gjev – umsyner nemndi ikkje har teki i det heile.

Ved å høgje ullne prinsipp frå ein samnorskideolog til rettesnor, der ein kann fylgje just det prinsippet som høver, etter som kva for ei utkoma ein ynskjer seg, syner nemndi at ho ynskjer å sementere samnorskdragi i offisiell nynorsk, uavhengig av mandatet um å finne ein veg burt frå vildringi i skrivemåten.

Mot denne bakgrunnen er det lettare å sjå logikken i merknaden frå nemndi um vantande pedagogikk i innspeli dei har fengi: Systematiske og pedagogiske prinsipp som ikkje fører fram til det målet ein ynskjer, tegjer ein i hel ved å koke deim ned i same kålgryta som alle mogelege innspel frå Per og Pål. Undra nemndi seg røynleg yver at hovudmengdi av innspeli dei fekk, tok utstøde i personlege røynslor hjå ulike folk? Og skal dét mestsom vera ei fyrebersle for å ikkje sjå på dei mange innspeli som trass i alt tok tak i prinsipielle sidor ved rettskrivingi (både med og mot det ein sjølv meiner)?

Dette dømet er eitt av mange som berrlegg ein stor veikskap i arbeidet åt nemndi: Vantande vilje til å sjå på grunnlaget for nynorsken som skrift- og kulturmål som grunnlag for valet av rettskriving for dette skriftmålet. Fyresetnadene for den nye rettskrivingi er alt fastlagde og er aldri vortne tekne upp til ordskifte. Det er det same som å segja at «ja, me høyrer på kva de segjer, men me gjer det me har rådt oss til kor som er, so nær som i eit par ord der me ikkje har nokor sterk meining.»

Det er opinleik på falske vilkor.